بازگشت

گفتار سوم : شرايط و صفات مربى


شرايط و صفات مربى

به لحاظ اين كه امر تربيت و تعليم از حساس ترين و ظريف ترين كارهايى است كه يك مربى به عهده مى گيرد و در واقع او تربيت و شكوفا ساختن خلاقيت هاى موجودى را مى پذيرد كه آفريدگار جهان تمام مخلوقات روى زمين را به خاطر ويژگى هاى خاص اين موجود ارزشمند آفريده است ، و خطاب به انسان فرموده است : هو الذى خلق لكم ما فى الارض جميعا ؛ (48) او خدايى است كه همه آنچه را كه در زمين وجود دارد براى شما آفريد. و در مورد خلقت اين موجود والا عبارتى را به كار برده كه در آفرينش آسمان هاى بيكران و كهكشان ها و كرات با عظمت ديگر نفرموده است ، مقام انسان بحدى است كه خداوند در خلقت انسان به خودش ‍ تبريك و آفرين مى گويد: فتبارك الله احسن الخالقين ؛ (49) آفرين بر قدرت و توانايى يهترين آفرينندگان همچنين خداوند متعال در حديث قدسى مى فرمايد:

يابن آدم خلقت الاشياء لا جلك و خلقتك لاجلى ؛ (50) اى فرزند آدم همه چيز را براى تو آفريده ام و تو را براى خودم خلق كرده ام . يعنى انسان بايد به مرحله اى برسد كه آيينه خدانما باشد و اميرمومنان عليه السلام خطاب به انسان فرمود:

اتزعم انك جزم صغير

وفيك انطوى العالم الاكبر (51)

آيا تو چنين مى پندارى كه يك موجود كوچكى هستى ؟ در حالى كه در وجود تو جهانى بزرگ نهفته است . مربى پرورش يك چنين موجود با عظمت ، پيچيده و داراى استعداد و خلاقيت هاى بى انتها را عهده دار مى شود.

مربى شايسته و برتر كسى است كه در پرتو الطاف خداوند متعال به ظرافت ها و رموز اعماق وجود انسان پى برده و در مسير تربيت از اطلاعات و امكانات وجودى خويش در اين زمينه بهره گيرد. اگر اين همه كارهاى فوق العاده و شگفت انگيز از انسان سر مى زند، به خاطر توجه به رازها و ابعاد ناشناخته وجود اوست كه آفريدگارش در او به وديعت نهاده است .

بنابراين بايد يك مربى كامل و شايسته شرايط و صفاتى را دارا باشد، تا بتواند نسل نو را در رسيدن به قله هاى رفيع افتخار و در مسير شكوفايى و سعادت به پيش برده و به مقصد نهايى رسانده و به اهداف عالى تربيتى رهنمون شود. در اين بخش برخى از صفات و ويژگى هاى والدين شايسته و مربيان برتر را با توجه به سيره و سخن امام مجتبى عليه السلام به مربيان بزرگوار و اولياء گرانقدر تقديم مى كنيم :

1. نرمخو و مهربان

از مهم ترين رازهاى توفيق در امر تعليم و تربيت اخلاق نيكو و برخورد ملايم با متربيان است .

تمام پيامبران و اولياء الهى بدون استثناء در تربيت انسان ها از اين خصيصه والا بهره مند بوده و در طريق هدايت شيوه ملايمت و خوش خلقى اولين حربه آنان بوده است . تاريخ و تجربه نيز گواهى مى دهد كه مربى موفق كسى است كه بتواند با رفتارى خوش و چهره اى گشاده دل متربيان را صيد كرده و آنان را به سوى سجاياى پسنديده و مطلوب هدايت نموده و لغزش ها و خطاهاى آنان را اصلاح نمايد. به قول حافظ:

به حسن خلق ، توان صيد كرد اهل نظر

به دام و دانه نگيرند مرغ دانا را

رفتار و كردار اولياء و معلمان بايد به گونه اى باشد كه فرزندان و شاگردان آنان شيفته او باشند، مصاحبت و هم نشينى با آنان بايد جذاب ، فرح انگيز و نشاط آور باشد.

و چنان كه از قديم گفته اند:

درس معلم ار بود زمزمه محبتى

جمعه به مكتب آورد طفل گريزپاى را

يكى از برجسته ترين ويژگى هاى حضرت مجتبى عليه السلام به عنوان الگو و مربى جهان بشريت ، اخلاق زيبا و برخورد خوب آن بزرگوار با مخاطبين خويش مى باشد. بارها اتفاق افتاده كه آن حضرت خشن ترين دشمنان خويش را به گرمى و ملاطفت نواخته و از آنان دوستانى ابدى ساخته است . رفتار آن امام معصوم عليه السلام به گونه اى بود كه انسان ها را ناخواسته شيفته خود مى نمود و آنان با اولين برخورد به وى علاقه مند مى شدند و دوست داشتند هر چه بيشتر همراه و هم نشين آن حضرت باشند. كه نمونه هايى را از سيره عملى آن حضرت به مناسب در بخش هاى بعدى نقل خواهيم نمود. در اين جا به دو مورد از زيباترين گفتارهاى تربيتى آن حضرت اكتفا، مى كنيم آن بزرگوار در اين مورد مى فرمايد:

ان احسن الحسن الخلق الحسن ؛ (52) زيباترين زيبايى ها اخلاق زيبا و خوشرفتارى است . و در حديث ديگرى فرمود:

لذتبخش ترين زندگى را كسانى دارند كه از اخلاق زيبا برخوردارند. (53)

2. رفتار مطابق گفتار

والدين و مربيان گرامى براى تربيت شايسته نسل آينده ، بايد به رفتارهاى خود توجه دقيق داشته باشند. اگر آنان به گفته هاى خويش جامعه عمل بپوشانند، بهترين ، موثرترين و پرثمرترين شيوه را در تربيت به كار گرفته و به طور غيرمستقيم و ناخودآگاه متربيان را تحت تاثير قرار داده اند.

پندها و نصيحت هاى مربيان و والدين زمانى ، بر فرزندان موثر واقع خواهد شد، كه آنان هر يك نمونه اى عملى از آن توصيه ها باشند، و گفتار خويش را با عمل هماهنگ سازند.

حضرت مجتبى عليه السلام در اين رابطه يكى از دوستان خود را كه شايسته تمجيد و ستايش آن بزرگوار بود، با صفات زيبايى ستوده و در ضمن شمارش خصلت هاى پسنديده او مى فرمايد:

كان لا يقول ما لا يفعل و يفعل ما لا يقول ؛ (54) او آنچه را كه عمل نمى كرد نمى گفت ، و كارهايى را كه نگفته بود، انجام مى داد. البته تطبيق رفتار با گفتار كار آسانى نيست و معمولا عده اى از عهده آن بر نمى آيند، كه امام مجتبى عليه السلام با اشاره اين اين دسته مى فرمايد: فان رواه الكتاب كثير و رعانه قليل ؛ (55)

روايت كنندگان پيام ها و آيات الهى بسيار است ، اما رعايت كننده و عامل به آن كم مى باشد. در صورت مطابق نبودن گفتار با رفتار مطمئنا ساير روش ها و تلاش هاى مربيان و والدين بى ثمر خواهد بود و نه تنها نتيجه تربيتى حاصل نخواهد شد، بلكه در ذهن متربى گفتارها، نصايح و ساير اهداف مطلوب تربيتى سست و سبك و بدون كارآيى و غيرقابل عمل ، جلوه خواهد كرد. رجاء اصفهانى مى گويد:

فعل و گفتارم نمى باشد چو با هم آشنا

كى اثر بخشد بگوش ديگران افسانه ام

3. اخلاص و ايمان به اهداف تربيت

بالاترين سرمايه جاويدان يك مربى اخلاص و ايمان مى باشد. اگر مربى به اين صفت دارا باشد هيچ گاه از كار تعليم و تربيت خسته نمى شود. پدر و مادرى كه مخلصانه و با جان و دل دوستدار تعالى و رشد فرزند خويش ‍ هستند از مشكلات طاقت فرسا و موانع تربيت هراسى به دل راه نمى دهند. اولياء و مربيانى كه به خاطر رضاى خدا و با خلوص نيت امر تربيت را انجام مى دهند منتظر تحسين و خوش آمد ديگران باقى نمى مانند، آنان هرگونه سختى ، محروميت و ناملايمات را به جان خريده و راه پيچيده و پرمشقت تربيت را دنبال مى كنند. عمل و ايمان به هدف يكى از مهم ترين رموز توفيق است زيرا موثر واقعى خداوند متعال است و اگر تربيت را براى رضاى او انجام دهيم بر دل هاى فرزندان اثر گذاشته و روش آنان را از رفتار موجود به رفتار مطلوب تغيير خواهيم داد. امام حسن مجتبى عليه السلام در مورد اهميت اخلاص در عمل فرمود:

اگر تمام دنيا يك لقمه شود و من آن را در دهان شخصى كه عبادت و عمل خالصانه انجام مى دهد بگذارم باز هم در حق او كوتاهى كرده ام . (56)

4. عشق به تربيت

مربى بايد دلبسته و عاشق امر تربيت باشد و هم و غم خويش را در مسير تربيت نونهالان خويش مصروف دارد اگر مهم ترين دغدغه هاى پدران و مادران كشاندن كودكان به مسير صحيح زندگى و تربيت باشد و در اين راه با جديت و اهتمام تمام استقامت داشته و پشتكار به خرج دهند، مسلم است كه ثمره شيرين زحمات خود را در آينده نه چندان دور خواهند چشيد و نتيجه تلاش آنان در وجود فرزندانى شايسته و كارآمد متبلور خواهد شد. فرزندانى كه مايه چشم روشنى و افتخار پدر و مادر خواهند بود و والدين با ديدن آنان احساس عزت و سربلندى كرده و از زندگى بيش از پيش لذت خواهند نمود.

اما در مقابل والدينى كه به پرورش و تربيهل بيت عت كودكان خود بى توجه هستند و كودك را يك موجود بى احساس و ابزارى بيش نمى دانند و اساسا علاقه اى به امر تربيت ندارند چه طور مى توانند در آينده صاحب نسلى سعادتمند و دلخواه باشند.

پدر و مادرى كه به خاطر علاقه به ثروت و يا شغل و مقام خويش ، از كار تربيت فرزندان خود غافل شده و در نگهدارى كودكش به موسسات و افراد ديگر رجوع مى كند، چگونه مى تواند شاهد فرزندانى با عاطفه ، با شهامت و با نشاط و مسئوليت پذير باشد. براى همين در صورت سهل انگارى و مسامحه در امر تربيت فرزندان ، به جز پشيمانى چيزى عايد والدين نخواهد شد. امام مجتبى عليه السلام مى فرمايد:

المعروف مالم يتقدمه مطل و لا يتبعه من (57)؛ نيكى آن است كه با كندى و مسامحه كارى آغاز نشود و دنبال آن منت هم نباشد.

امر تربيت كودكان كه بالاترين نيكى هاست ، مسلما بايد مورد تسامح و سهل انگارى قرار نگيرد. كار تربيت در زندگى پدران و مادرانى كه عاشق رشد فرزندان خويش هستند، زمان و مكان نمى شناسد، آنان بر اساس ‍ خواسته درونى خويش ، از هر روشى و فرصتى براى تحت تاثير قراردادن كودكان در امر تربيت بهره مى گيرند. والدين علاقه مند به تربيت فرزند، از وقت و ساير امكانات خويش براى تربيت دريغ نمى ورزند و هميشه در صحنه تربيت حاضرند. اما عده اى از والدين كه احساس مسئوليت نمى كنند و از امر تربيت غافلند، به خيال اين كه كودك ابزارى بى احساس در دست آن هاست ، وقت خود را در اشتغالات ديگر صرف مى كنند و در پرورش ‍ نسل خويش از وقت هاى زنده خود، هيچ سرمايه گذارى نمى كنند و بهترين و با نشاطترين ساعاتشان را در به دست آوردن زندگى هاى مجلل و جاذبه هاى لوكس و پرطمطراق آن صرف مى كنند و به دنبال تلاش براى رسيدن به قله هاى كاذب زندگى تجملاتى و تشريفاتى هستند. از چنين افرادى كه در تربيت فرزند دست به دامن موسسات ديگر و يا افراد فاميل مى شوند، چگونه مى توان داشتن فرزندانى صالح و شايسته سراغ داشت .

5. خوش گفتارى

سخن گفتن يكى از امتيازات بشر مى باشد و ارتباط كلامى يكى از نعمت هاى خداوندى است كه انسان اجتماعى را در ارتباط با همنوعان خود يارى مى كند. ارتباط گفتارى بهترين و راحت ترين و كم هزينه ترين وسيله تربيتى است كه اگر با موازين درست انجام شود بهره هاى خوبى را نصيب مربيان و والدين خواهد نمود.

به كار بردن كلمات احترام آميز و عبارات مهر افزا و دلنشين در برخورد با متربيان و به طور كلى در ارتباط با هر مخاطبى تاثير فوق العاده در جذب و انعطاف طرف مقابل دارد. يك فروشنده خوشگفتار در دل مشتريان خود نفوذ مى كند و يك مبلغ ، مربى ، معلم و صاحب هر شغل و حرفه اى مى تواند با جمله هاى محبت آفرين مخاطبين خود را جذب كرده و آنان را تحت تاثير عاطفى قرار دهد.

البته اين سخن زمانى نتيجه مى دهد كه انسان از دورويى و نفاق و چاپلوسى بركنار باشد و حقيقتا گوينده كلمات زيبا از ته دل مخاطبين خود را دوست داشته و با ارادت قلبى آن سخنان را ادا كند، وگرنه همين روش تاثيرگذار در صورت كاذب و مصنوعى بودن بدترين تاثير را در شنونده گذاشته و تنفر شديد ايجاد خواهد كرد.

پدران و مادران آگاه در گفت و گوهاى خود با فرزندان خويش به بهداشت روانى آنان توجه كرده و صميمانه از گفتارى خوب و كلمات دلنشين بهره مى گيرند. يك مربى آگاه مى تواند متربيان خود را با گفتارهاى دلنشين شيفته خود نموده و از خود شخصيت قابل قبولى براى آنان بسازد. مربيان و والدين از به كار بردن الفاظ زشت و تحقيرآميز، سركوفت زدن و ساير عبارات و كلماتى كه به نابودى شخصيت يك كودك و نوجوان مى انجامد، بايد كاملا خوددارى نمايند.

متاسفانه بعضى مربيان و والدين در حضور ديگران فرزندان و شاگردان خود را تحقير مى كنند و با اعمال نادرست خويش شالوده شخصيت فرزندان خويش را ويران مى سازند و نتيجه آن ياس و نااميدى ، سردرگمى ، بحران هويت ، و ده ها مشكل روحى ديگر براى فرزندان مى باشد. امام مجتبى عليه السلام آنچنان زيبا سخن و خوشگفتار بود كه مخاطبين را به خود جذب نموده و تحت تاثير قرار مى داد و علاوه بر اين كه از به كار بردن كلمات نامناسب پرهيز مى نمود مومنين را نيز از آن باز مى داشت ، آن حضرت در يك جمله اى فرمود:

ان المومن من لا يطعن ... و لا ينابز بالالقاب (58)؛ انسان هاى با ايمان طعنه نمى زنند و با لقب هاى زشت و كلمات ركيك ديگران را خطاب نمى كنند.

همچنين امام حسن مجتبى عليه السلام در مورد سيره تربيتى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: هرگاه از پيامبر صلى الله عليه و آله حاجتى خواسته مى شد، آن را برآورده مى كرد و اگر امكان رفع نياز سائل نبود او را با زبان خوش و سخنان دلنشين و چهره اى گشاده جواب مى گفت . (59)

در اين رابطه توضيحات ديگرى نيز در بخش شيوه ها خواهد آمد.

6. تداوم دانش و آگاهى

پدران ، مادران و متوليان امر تربيت در جامعه ، گذشته از اينكه آگاهى هاى لازم را بايد در مسائل تربيتى و روانشناختى متربيان داشته باشند، لازم است با گذشت زمان و پيشرفت علوم و فنون به آگاهى ها و اطلاعات خويش افزوده و با روش ها و فنون جديد تربيتى آشنا شوند، تا در تاديب و پرورش نونهالان از زمان خود عقب تر نمانند، در عصر ما كه بيش از زمان هاى گذشته رشته هاى مختلف علوم پيشرفت نموده و ارتباطات افراد جامعه راحت تر و سريع تر گشته است ، ديگر به شيوه هاى گذشته و ساده ديروزى نمى توان قناعت كرده و به تعليم و تربيت كودك همت گماشت .

يك مربى برتر و موفق هر روز بايد كتاب ها، فيلم ها، مطبوعات و حوادث را در حد توان خود مرور كرده و روش هاى بديع و راهكارهاى صحيح و مفيد را بياموزد و همچنين خطرات و هجوم هايى كه به نسل جديد روى مى آورد را بشناسد و براى مقابله با آن ها نيك بينديشد، تا در مسائل تربيتى از قافله دانش زمان خويش عقب نماند. شايد زمانى تربيت به عنوان يك علم مستقل محسوب نمى شد، ولى امروز نه تنها تربيت يك دانش مستقل به شمار مى رود، بلكه رشته هاى گوناگون آن مورد توجه كارشناسان و دانشمندان است . براى همين پدران و مادران و مربيان موفق كسانى هستند كه بر آموختن دانش روز حريص بوده و شيوه هاى بديع و نو را بشناسند و در تربيت روانى ، اخلاقى ، عقلانى و اجتماعى متربيان تلاش نمايند. در اين مورد رهنمودهاى قابل توجهى از پيشواى دوم به ما رسيده است كه دو نمونه را در اين جا مى خوانيم :

علم الناس علمك و تعلم علم غيرك فتكون قد اتقنت علمك و علمت مالم تعلم ؛ (60) آموخته هاى خود را به ديگران بياموز و از دانش ‍ ديگران بهره بگير؛ در اين صورت دانش خويش را تقويت و تحكيم بخشيده و چيزهايى را كه نمى دانى ياد گرفته اى .

در حديث ديگرى آن حضرت ضمن شمردن صفات مومنين مى فرمايد:

آنان در آموختن دانش حريص مى باشند و با مردم مى آميزند، تا از دانسته هاى آنان بهره بگيرند و با آنان گفتگو مى كنند تا بفهمند. ان من اخلاق المومنين ... حرصا فى علم ... يخالط الناس ليعلم ، و يناطق ليفهم . (61)

7. اعتدال و پرهيز از شيوه هاى ناشايست

اعتدال در به كارگيرى روش هاى تربيتى از جمله صفاتى است كه بايد يك مربى آن را رعايت نمايد، زيرا هر چيزى هر قدر زيبا و شيرين و دوست داشتنى باشد، افراط در آن موجب مى شود ديگران دلزده شده و از آن نوعى نفرت داشته باشند و انسان را خسته و ملول مى كند. امر تربيت هم از اين گفته مستثنى نيست . براى يك مربى برتر شايسته نيست كه در اعمال روش هاى تربيتى به ويژه در تربيت دينى زياده روى نموده و از دايره اعتدال بيرون رود، براى اين كه در اين صورت نتيجه تلاش بر عكس شده و به ضد تربيت تبديل خواهد شد. به عنوان مثال مربى اگر در تربيت دينى سخت گير باشد، موجبات ملالت و دين گريزى متربيان را فراهم خواهد نمود و اين همان چيزى است كه مخالفين و دشمنان تربيت دينى مى خواهند. امام مجتبى عليه السلام مى فرمايد:

اذا اضرب النوافل بالفريضه فار فضوها ؛ (62) هرگاه انجام دادن اعمال مستحبى به واجبات لطمه بزند (و موجب خستگى و اتلاف وقت شده و در نتيجه باعث زدگى و فوت شدن واجبات شود) آن ها را ترك كنيد.

در اين جا لازم است اضافه كنيم كه در تربيت دينى ، شايسته است كه دستورات ، راهنمايى ها و احكام زيباى دين مبين اسلام در قالب هاى دلپسند و زيبا و با روش هاى خوب و ستوده عرضه شود، تا نتيجه مطلوب به دست آيد، ارائه مطالب خوب و سازنده تربيتى با روش هاى ناشايست و غلط نتيجه اى جز بدبينى و گريزاندن جوانان و نوجوانان از اسلام نخواهد داشت .

سعدى مى نويسد:

ناخوش آوازى به بانگ بلند قرآن خواندى ، صاحب دلى بر او بگذشت و گفت : تو را مشاهره (63) چند است ؟! گفت : هيچ ؟ گفت : پس چندين زحمت به خود چرا مى دهى ؟ گفت : از بهر خدا مى خوانم . گفت : از بهر خدا مخوان .

گر تو قران بدين نمط خوانى

ببرى رونق مسلمانى (64).

موذن و مرد كافر

نقل شده است كه : شخصى با صداى زشت و نامناسب در مسجد يكى از شهرهاى اسلامى اذان مى گفت . روزى مردى غير مسلمان براى او هديه ارزشمند آورده و با عبارات قشنگى از وى تقدير و تشكر نموده و از اذان گفتن وى ستايش كرد. موذن كريه الصوت در حالى كه از رفتار مرد كافر شگفت زده بود، علت آن همه تحسين و تقدير را جويا شد.

مرد غير مسلمان در پاسخ وى اظهار داشت : من دخترى دارم كه در فراست و هوشمندى نظير ندارد و شديدا به او علاقه مندم . اما مدتى بود كه به دين شما متمايل گشته و مى خواست آيين محمد صلى الله عليه و آله را بپذيرد. من هر چقدر با تطميع و تهديد و تشويق تلاش كردم تا وى را از اين كار باز دارم ، ممكن نشد و او همچنان بر باور خويش اصرار مى ورزيد، تا اين كه شما به اين محل آمديد.

از روزى كه در ماذنه مسجد با آن صداى كريه و ناخوش اذان گفتن را آغاز كرديد، دخترم تدريجا و به طور ناخودآگاه از اعتقاد خويش به اسلام دلسرد شده و ديگر چندان رغبتى به مسلمان شدن ندارد، من در مقابل اين خدمتى كه شما در حق من كرده ايد خود را مديون دانسته و اين هداياى ناقابل را تقديم شما مى كنم .

بنابراين بايد آموزه هاى زيباى اسلام را در ضمن قالب ها و روش هاى دل انگيز و جذاب ارائه كرد و افراط و سخت گيرى از روش هاى ناپسند است و حتى در بعضى روايات آمده است كه افراط كردن در اعمال روش هاى تربيتى موجب لجاجت متربيان شده و آنان از پذيرفتن سخن حق سرباز مى زنند.

8. استقامت و پشتكار

در كار تربيت ، يك مربى ممكن است با انواع مشكلات و موانع روبرو شود، ناسازگارى فرزندان ، بيمارى هاى گوناگون ، همسران ناموافق ، مشكلات شغلى ، و اختلالات روانى اعضاى خانواده و ده ها نمونه ديگر، ممكن است براى يك پدر يا مادر و يا ساير مربيان ، به وجود آيد، در اين گونه موارد سزاوار است كه آنان با بردبارى ، حوصله ، استقامت و پشتكار اين موانع را تحمل نموده و به اهداف والاى تربيت بينديشند و چنان كه گفته اند:

مرد آن است كه در كشاكش دهر

سنگ زيرين آسياب باشد .

رسول گرامى اسلام تحمل سختى و مشكلات در راه تربيت و اصلاح فرزند را به منزله جهاد در راه خدا مى داند و مى فرمايد:

كلكم راع وكلكم مسئول عن رعيته و ليس من اشتغل باصلاح نفسه و غيره كمن اشتغل باصلاح نفسه فقط، و لا من صبر على الاذى كمن رفه نفسه و اراحها فمقاساه الاهل و الولد بمنزله الجهاد فى سبيل الله ؛ (65) اى مردم ! همه شما نسبت به زيردستان خويش نگهبان و مسئول هستيد، كسى كه به اصلاح خويش و ديگران مشغول است ، همانند كسى نيست كه تنها به اصلاح خود مى پردازد. كسى كه آزار ديگران را تحمل مى كند، همانند كسى نيست كه در رفاه و آسايش به سر مى برد، تحمل سختى هاى خانواده و فرزند به منزله جهاد در راه خداست .

و حضرت مجتبى عليه السلام نيز سختى هاى زندگى را كليد پاداش عنوان نموده و انسان را به تحمل سختى ها و مشكلات توصيه مى كند و مى فرمايد:

المصائب مفاتيح الاجر (66)؛ مصيبت ها و سختى هاى زندگى كليدهاى پاداش است .

تحمل سختى ها و مشكلات انسان ساز و سعادت آفرين است و هيچ كس ‍ بدون رنج و مصيبت به اهداف خويش نرسيده است . پدر و مادرى كه در برخورد با حوادث دردناك و مشكلات طاقت فرساى زندگى مقاومت كرده و بردبارى از خود نشان دهند و خود را در پيچ و خم ها و پستى و بلندى زندگى نبازند، فرزندان آنان نيز اين چنين صبور و مقاوم خواهند بود.

امام مجتبى عليه السلام در گفتارى نغز فرمود:

افراد با ايمان در سختى ها به خدا پناه مى برند. (67)

مربيان برتر شخصيتى متين و استوار دارند، آنان در تندبادهاى حوادث و ناملايمات ، پناهگاهى امن و پايدار براى فرزندان و نوجوانان خويش ‍ محسوب مى شوند.

9. سعه صدر و عذرپذيرى

سعه صدر و روحيه عذرپذيرى در امر تربيت امرى لازم و ضرورى مى باشد. مربيان موفق مى دانند كه كودك از روى ناآگاهى اشتباهاتى انجام مى دهد، نوجوان در اثر غرور در رفتارهاى غلط خود پافشارى مى كند، در برخى كودكان و نوجوانان ناهنجارى هايى از قبيل شرارت ، خشونت و عصبانيت ديده مى شود. اما بعد از مدت كوتاهى اين حالت برطرف شده آنان متوجه خطاى خود مى شوند و با زبان حال يا زبان قال عذرخواهى مى كنند.

در اين حالات مربيان آگاه ، با سعه صدر خطاهاى آنان را ناديده گرفته و با روحيه عذرپذيرى كه دارند از اشتباه آنان چشم پوشى مى كنند. حضرت مجتبى عليه السلام در يك عبارت زيبايى مى فرمايد:

اگر كسى در يك گوشم به من فحش دهد و در گوش ديگرم از من عذرخواهى كند، من از او قبول مى كنم . (68)

اگر ما خطاهاى فرزندان را ناديده نگيريم و اشتباهات آنان را كم اهميت جلوه ندهيم ، كمترين نتيجه آن ، احساس كمبود شخصيت و از دست دادن اعتماد به نفس ، در فرزندان خواهد شد. در احاديث مى خوانيم كه امام دوم شيعيان در يك رفتارى پسنديده ، خصيصه عذرپذيرى را به عنوان يك خصلت مطلوب براى مربيان عالم ارائه نمود.

جمعى از سادات بنى هاشم ، شبى در منزل حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام مهمان بودند و از موضوعات مختلف سخن مى گفتند، هنگام صرف غذا رسيد، در اين موقع يكى از خادمين حضرت ، مشغول خدمتگذارى و پذيرايى گرديد. او همين طور كه غذاى داغ را تقسيم مى كرد در اثر سهل انگارى مقدارى از آن بر روى بدن حضرت ريخت و از حرارت آن ، پوست بدنش آسيب ديد. غلام از كار خود ناراحت شده و زبان به اعتذار گشوده و گفت :

سرور من ! خداوند متعال مى فرمايد: و الكاظمين الغيظ؛ پرهيزگاران خشم خود را فرو مى برند. امام فرمود: خشم خود را فرو بردم . و غلام ادامه داد: و العافين عن الناس ؛ و از خطاى مردم مى گذرند. فرمود: از تو عفو كردم و از خطايت گذشتم . غلام اضافه كرد: والله يحب المحسنين ؛ و خداوند نيكوكاران را دوست دارد. امام فرمود: تو را آزاده كرده و پانصد درهم نيز به تو بخشيدم . (69)

10. سيماى پاكيزه و آراسته

رعايت نظافت و پاكيزگى ظاهر، ناخواسته در ديگران جاذبه ايجاد مى كند و اين يكى از ويژگى هاى مربيان و والدين موفق مى باشد. پدران و مادرانى كه با رسيدگى به وضع ظاهرى خويش و مرتب كردن لباس و پوشش مناسب و تميز، خود را بيشتر در دل فرزندان دوست داشتنى تر مى كنند، در حقيقت پاكيزگى و آراستگى ظاهر را هماهنگ با پرورش جمال باطنى به فرزندانشان مى آموزند. براى اين كه كودكان و نوجوانان زيبايى و جمال ظاهرى را دوست دارند، و اساسا عشق به زيبايى از تمايلات فطرى بشر مى باشد و تمام طبقات مردم ، از اقوام و ملت هاى پيشرفته تا عقب افتاده ترين افراد جامعه ، به اين نكته اذعان دارند. در روايات اهلبيت عليهم السلام به پوشيدن لباس تميز زيبا و رسيدگى به وضع ظاهرى بارها تاكيد شده است .

امام مجتبى عليه السلام مى فرمايد:

يكى از ويژگى هاى مومنين اين است كه در عين فقر و نادارى ظاهرى آراسته و پاكيزه دارند. (70) آرى مومنين هر چقدر هم فقير و بى چيز باشند، خود را در ظاهر مفلوك و درمانده و كثيف نشان نمى دهند. ظاهر فرد با ايمان جلوه اى از ايمان باطنى اوست .

روانشناسان مى گويند: روح و روان انسان داراى ابعاد مختلفى است كه از جمله آن ها مى توان به : حس نيكى ، حس مذهبى و حس زيبادوستى اشاره كرد. يكى از بارزترين ويژگى هاى سيره تربيتى آن حضرت ، توجه به اين نكته ظريف در زندگى انسان ها بوده است ، آن حضرت در هنگام اشتغال به نماز، حضور در مجامع عمومى و در ارتباط با مردم و خانواده ، اين نكته مهم تربيتى را رعايت مى نمود، آن حضرت چنان از صورت زيبا و ظاهرى پاكيزه و آراسته برخوردار بود كه حتى توجه دشمنان و مخالفين را به خود معطوف مى داشت . امام مجتبى عليه السلام جمال ظاهرى را با جمال باطنى در هم آميخته و صورت زيبا را با سيرت زيبا يكسان مى نمود.

نكته قابل توجه

بديهى است كه آراستگى ظاهرى با تجمل گرايى و تشريفات كاملا متفاوت است ، چرا كه اولى امرى مثبت ، مفيد، پسنديده و داراى ارزش مى باشد، اما تجمل گرايى صفتى منفى ، ناپسند، و ضد تربيت ، تلقى مى شود.

تجمل گرايى زاييده انديشه هاى دنياپرستى ، تكبر، تفاخر و هوسرانى است و افراط در رسيدگى به وضع ظاهر و اسراف در پوشيدن لباس هاى گران قيمت و آنچنانى ، منجر به تجمل گرايى مى شود. انسان هاى متجمل ، جمال معنوى و سيرت زيبا را به بوته فراموشى سپرده و در مظاهر فريبنده دنيا غرق مى شوند.

طبق تعليمات اسلامى و سيره عملى حضرت مجتبى عليه السلام ، مربيان برتر در عين اين كه ظاهرى پاكيزه و آراسته دارند، از تجمل گرايى شديدا متنفر بوده و آن را از آفات تربيت مى دانند. آنان روح تجمل گرايى و تشريفاتى را با روح تربيت اسلامى كاملا در تضاد دانسته و آن را با تعليمات بيگانه مطابق قلمداد مى كنند.

پاورقي

48- بقره 29.

49- مومنون 14.

50- شرح اسماء الحسنى ، ج 1، ص 139.

51- همان ، ص 12.

52- وسائل الشيعه ، ج 12، ص 153.

53- مسند امام مجتبى (ع )، ص 723.

54- تحف العقول ، ص 234.

55- همان ، ص 228.

56- مجموعه ورام ، ج 2، ص 9.

57- بحارالانوار، ج 75، ص 113.

58- اعلام الدين ، ص 137.

59- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 158.

60- بحارالانوار، ج 75، ص 111.

61- اعلام الدين ، ص 137.

62- بحارالانوار، ج 75، ص 109.

63- شهريه ، حقوق .

64- گلستان سعدى .

65- بحارالانوار، ج 75، ص 113.

66- همان .

67- اعلام الدين ، ص 137.

68- امام مجتبى (ع ) ص 183 به نقل از احقاق الحق ، ج 11، ص ‍ 116.

69- جلوه هايى از نور قرآن ، ے ے ے ے ص 120.

70- اعلام الدين ، ص 137.