بحث تعدد همسران امام حسن (ع)

گروهي از مورّخان و حدّثان همسران متعدّدي به حضرت مجتبي ( عليه السلام ) نسبت داده ، نوشته اند كه آن حضرت پس از اندكي آنها را طلاق مي داد و به جاي آنها زنان ديگري اختيار مي نمود . يا اين مطلب از نظر تاريخي صحّت دارد ؟

جواب:

از آنجا كه بررسي جوانب زندگي ويژگي هاي شخصيّت هر فردي به روشن شدن نقاط مبهم زندگي او كمك مي كند ، خوب است پيش از هر چيز جوانب زندگي و اخلاق امام مجتبي ( عليه السلام ) را ، گرچه بسيار مختصر ، بررسي كنيم تا پرده از چهره حقيقي شخصيّت آن حضرت كنار رفته ، در پرتو آن حقيقت روشن گردد .
پيشواي دوّم شيعيان در پاك ترين و برجسته ترين خاندان چشم به جهان گشود و تحت تربيت و پرورش امير مؤمنان ( عليه السلام ) و فاطمه زهرا ( س ) بزرگ شد .
حضرت مجتبي ( عليه السلام ) از جهات مختلف ، شخصيّتي برجسته و صفاتي ممتاز داشت . او مردي الهي بود كه از تمام امكانات خود ، نه براي بهره برداري بيشتر از لذّت زندگي؛ بلكه در راه جلب خوشنودي پروردگار و رسيدگي به حال بيچارگان و محرومان اجتماع استفاده مي كرد .
آن حضرت در طول عمر خود 25 بار به زيارت خانه خدا رفت و با وجود آنكه مركب در اختيار داشت پياده و گاه با پاي برهنه راه پيمايي مي كرد تا در پيشگاه پروردگار بيشتر ابراز ادب و خضوع كند .
{P - ر . ك به : مناقب ، ج 4؛ كشف الغمه ، ج 2 ، ص 24 و تاريخ الخلفاء و البدايه و النهايه . با توجّه به فاصله شهر مدينه تا مكّه اهميّت مطلب بيشتر روشن مي شود . P}
در عصر او هيچ كس از لحاظ كثرت عبادت و نيايش به پايه او نمي رسيد . هرگاه نام خدا را مي برد يا به ياد عوالم پس از مرگ مي افتاد روز رستاخيز دگرگوني خاصي به او دست مي داد . هنگام وضو و موقع نيايش ، حالت روحي و جذبه معنوي عميقي ، كه فقط در مردان الهي مي توان مشاهده نمود ، پيدا مي كرد؛ و چون به منظور راز و نياز با خدا به در مسجد مي رسيد ، با سوز و گداز خاصي زبان به مناجات و اعتراض به پيشگاه خدا باز مي كرد . آري آن حضرت هرگز خدا را فراموش نمي نمود .
{P - ر . ك به : اعيان الشيعه ، ج 4 ، بخش 1 ، ص 12 . P}
اين گوشه بسيار مختصري از بزرگيها و پاكيهاي امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) است كه به تفصيل در كتب مربوط به آن بيان شده است .
با توجّه به اين حقايق ، قابل قبول نيست كه شخصي با چنين ويژگي هاي اخلاقي و داراي چنين زندگي اي كه سراسر عبادت و كوشش در راه خدا است ، آن چنان كه بعضي از مورخان مبالغه جو نوشته اند ، علاقه خارج از حدّ متعارف به مسأله ازدواج و زناشوئي از خود نشان دهد .
از شواهد زنده اين مطلب تعداد فرزندان آن حضرت است؛ زيرا اگر آن حضرت همسران زيادي اختيار كرده بود بايد فرزندان زيادي هم داشته باشد . در صورتي كه چنين نيست . بالاترين رقم فرزندان امام مجتبي ( عليه السلام ) ابن جوزي نوشته است كه 23 نفر است .
{P - تذكره ، ص 214 . P}
يعقوبي فرزندان آن حضرت را 8 نفر ، ابن شهر آشوب 13 پسر و يك دختر ، ابن خشاب 11 پسر و يك دختر ، طبرسي 16 پسر و يك دختر و مرحوم شيخ مفيد ، كه در اين گونه مباحث بيش از ديگران دقت و تحقيق داشته ، تعداد فرزندان آن حضرت را جمعاً 15 نفر ( اعم از دختر و پسر ) مي داند .
{P - تاريخ يعقوبي ، ج 2 ، ص 216 . P}
{P - مناقب ، ج 4 ، ص 29 . P}
{P - طبق نقل شبلنجي در : نورالابصار ، ص 124 . P}
{P - اعلام الوري ، ص 212 . P}
{P - ارشاد ، چاپ قديم . P}
صاحب كتاب « العدد » ، كه بنا به نقل مرحوم علامه مجلسي همسران زيادي براي آن حضرت نوشته است ، و در عين حال فرزندان حضرت مجتبي ( عليه السلام ) را بيش از 15 نفر ذكر نكرده است .
{P - بحارالانوار ، ج 44 ، ص 173 . P}
بدين ترتيب ، طبق تصريح مورخان ، امام مجتبي ( عليه السلام ) حداكثر بيش از 23 فرزند نداشته است و اين نشان مي دهد كه موضوع تعدّد زوجات آن حضرت ، به آن صورت كه در پاره اي از كتابها به چشم مي خورد كاملاً بي اساس است .
در زمان ما نيز كساني يافت مي شوند كه بدون آنكه زنان زيادي بگيرند اين اندازه اولاد داشته باشند و احتمال اينكه آن حضرت همسران زيادي داشته ، ولي عقيم بوده اند و يا به علل ديگري فرزندي به دنيا نياورده اند نيز بسيار ضعيف است . اين گونه احتمالات در بررسي مسائل تاريخي فاقد ارزش است .
آيا با توجّه به اين تعداد كم فرزندان ، دروغ بودن نسبت صدها همسر به امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) روشن به نظر نمي رسد ؟ و آيا با توجّه به اين اسناد تاريخي نبايد گفت كه اين گونه اخبار دروغين ، ساخته و پرداخته عُمال بني اميه است كه در جعل اخبار سابقه به دشمنان خاندان پيامبر ( ص ) كمك كنيم .
علاوه بر اين ، مورخاني كه شماره زنان حضرت مجتبي ( عليه السلام ) را زياد نوشته اند از تعيين نام آنها و يا حتّي نام قبيله آنها فرو مانده اند . تنها چند تن از دانشمندان به ذكر نام همسران معدودي اكتفا كرده اند كه به چگونگي تزويج آنها اشاره خواهيم كرد .
آنچه در اين زمينه مي توان گفت اين است كه اگر فرض كنيم اين عددهاي بزرگ حقيقت داشته است ، بايت گفت كه مسلمانان آن عصر به دليل علاقه خاصي كه به پيامبر ( ص ) داشتند ، مي خواستند به افتخار خويشاوندي و قرابت با پيامبر ( ص ) نائل گردند و چون امام حسن ( عليه السلام ) نوه بزرگ آن حضرت و فرزند ارشد امير مؤمنان بود ، گاهي دختران خود را داوطلبانه به ازدواج حضرت مجتبي ( عليه السلام ) درمي آوردند و در اين امر تنها به تشريفات عقد شرعي اكتفا مي نمودند؛ بنابراين آنها زنان افتخاري آن حضرت محسوب مي شدند .
و نيز به احتمال قوي برخي از زناني كه به نام همسران آن حضرت در تاريخ ثبت شده است ، زنان بي پناهي بودند كه امام مجتبي ( عليه السلام ) سرپرستي آنها را به عهده گرفته بود؛ ليكن براي آنكه تحقير نشوند به صورت ظاهري آنها را تزويج مي نمود .
{P - صلح الحسن ، ص 26 . P}
يك شاهد اين مطلب جرياني است كه « ابن جوزي » ، دانشمند معروف جهان تسنن ، نقل مي كند كه خلاصه آن از اين قرار است :
« يكي از مسلمانان به نام « عبداللَّه بن عامر » همسر خود را طلاق داد . پس از پايان عِدّه ، امام مجتبي ( عليه السلام ) او را تزويج كرد . بعد از مدّتي عبداللَّه براي گرفتن امانتي كه نزد همسر سابقش بود ، به خانه امام ( عليه السلام ) آمد . امام ( عليه السلام ) فرمود : من براي اين همسر سابق تو را تزويج كردم ، كه كدورتي كه ميان شما به وجود آمده بود برطرف گردد . اينك آماده ام او را طلاق بدهم ، تا زندگي مشترك خود را از نو آغاز كنيد . »
{P - تذكره ابن جوزي ، ص 210 .
مأخذ : پرسشها و پاسخهاي مذهبي ، ج 1 ، ص 276 ، انتشارات نسل جوان . P}