اگر حجر ترجيح ميداد كه در برابر قواى مهاجم ، مقاومت مسلحانه پيش گيرد بى شك چنان شورش خونينى در كوفه پديد مىآمد كه خواب راحت از معاويه سلب مى شد معاويه خود بدين موضوع پى برده بود كه پس از كشتن حجر مى گفت :( اگر حجر ميماند بيم آن مى رفت كه جنگ ديگرى درگير شود) زياد نيز از اين واقعيت آگاه بود كه پس از فرستادن حجر ، پيكى بسوى معاويه فرستاد و بدو گفت : نزد معاويه بشتاب و به او بگو : اگر به حكومت خود علاقمندى كار حجر را يكسره كن !

ولى اين رهبر شيعى كه درس فدا شدن بخاطر حفظ جانها را در مكتب امام حسن بن على فرا گرفته بود ، صريحا قوم خود را از جنگ بازداشت .

در عين حال گروهى از يارانش در نزديكى ابواب كنده و گروه ديگرى در برابر خانه ى او با قواى زياد درگير شدند و از جمله ى قهرمانان اين دو برخورد ، اين افراد بودند : عبدالله بن خليفه طاي ، عمر و بن حمق خزاعى درباره ى ايندو در آينده نيز سخن خواهيم گفت عبدالرحمن بن محرز طمحى ، عائذ بن حمله ى تميمى ، قيس بن يزيد ، عبيده بن عمرو ، قيس بن شمر ، عمير بن يزيد كندى معروف به ( ابى العمرطه) گفته اند : شمشير ابى العمرطة اول شمشيرى بود كه در كوفه در واقعه ى حجر بر افراشته شد قيس بن فهدان كندى سوار بر دراز گوش در مجامع كندى ها دور مى زد و آنان را بر جنگ تحريص و ترغيب مى كرد .

اهل كوفه زياد را سنگسار كردند( 7 ) و اين دين شرعى مادرش سميه بود كه ادا ميكرد !



ولى حجر با اصرار ، قوم خود را وادار ساخت كه شمشيرها را غلاف كنند و به آنان گفت : مجنگيد ! من دوست ندارم شما را در معرض كشته شدن قرار دهم اينك كوچه هاى كوفه است كه نهانگاه من توانند بود .

جاسوسان زياد كه همه جا بدنبال حجر بودند او را گم كردند زيرا همه ى مردم يا بيش از دو سوم ايشان پيرامون حجر را گرفته و او را از چشم اين جاسوسان بدور مى داشتند .

زياد كار را بر حجر و يارانش تنگ گرفت ، اشراف كوفه را گرد آورد و به آنان گفت : اى اهل كوفه ! با دستى زخم مى زنيد و با دست ديگر مرهم مى نهيد ! بدنهاتان با من است و دلهاتان با حجر ، خود شما در كنار منيد و برادران و پسران و خويشانتان همراه حجر بخدا اين از نفاق و دورواي شماست ! بايد بيزارى خود را از او ثابت كنيد و گرنه مردم ديگرى خواهم آورد و انحراف ها و كجى هاى شما را بوسيله ى آنان راست خواهم كرد سپس گفت : اينك هر يك از شما بايد بمياناين جمع كه پيرامون حجر را گرفته اند برود و دست برادر و پسر و خويشاوند و هر كس از عشيره اش را كه بتواند بگيرد و از گرد او بيرون آرد .

آنگاه به رئيس قواى انتظامى خود ( شداد بن هيثم هلالى) فرمان دستگيرى حجر را صادر كرد و چون ميدانست كه نيروهاى انتظامى ياراى اينكار را نخواهند داشت ( ( محمد بن اشعث كندى) را طلبيد و بدو گفت : اى ابا ميثاء ! بخدا بايد حجر را نزد من حاضر سازى و گرنه نخلهاى تو را قطع مى كنم و خانه هايت را ويران مى سازم و سپس بدنت را نيز قطعه قطعه خواهم كرد ! محمد گفت : مهلت ده تا او را جستجو كنم گفت : سه روز به تو مهلت دادم ، اگر او را آوردى كه هيچ ، و گرنه خودت را كشته بدان !



مؤلف : براستى اينهمه خشم و كينه بخاطر چه بود ؟ بخاطر دين ؟ مگر پسر ( سميه ) از صحابى عابدى كه در هر روز و شب هزار ركعت نماز ميگزارد و گناهى جز امر بمعروف و نهى از منكر و پا فشارى براى اداى نماز در وقت ، ندارد ارتباط و علاقه اش به دين بيشتر است ؟ يا بخاطر دنيا ؟ يعنى همان مقصد ننگينى كه موجب شد تتمه ى اعتبار و آبروى خود را نيز در تاريخ با قتل حجر از دست بدهند ؟ !

نقشه ى ( زياد) اين بود كه افراد قبيله ى ( كنده) را بجان يكديگر بيندازد و بدينجهت بود كه محمد بن اشعث را مأمور دستگيرى حجر ساخت و اين قديميترين و رائج ترين روشهاي است كه حاكمان فاتح در ميان ملتهاى مغلوب بكار ميبرده اند.

حجر ، نقشه ى زياد را فهميد و با خود گفت : بنابرين تسليم مى شويم .

مأموران انتظامى براى دستگير ساختن افراد سرشناس هوا خواهان حجر براه افتادند و - بروايت مسعودى - نه نفر از اهل كوفه و چهار نفر از ديگران را دستگير كردند .



ابن اثير نام دستگير شدگان را چنين ذكر كرده : حجر بن عدى كندى ، ارقم بن عبدالله كندى ، شريك بن شداد حضرمى ، صيفى بن فسيل شيبانى ، قبيضة بن ضبيعه ى عبسى ، كريم بن عفيف خثعمى ، عاصم بن عوف بجلى ، ورقاء بن سمى بجلى ، كدام بن حيان عنزى ، عبدالرحمن بن حسان عنزى ، محرزبن شهاب تميمى و عبدالله بن حوبه ى سعدى تميمى و سپس مى گويد : اين دوازده نفر دو نفر ديگر را هم كه يكى : عتبة بن اخنس از قبيله ى ( سعد بن بكر) و ديگرى : سعد بن نمران از قبيله ى ( همدان) بودند به ايشان ملحق ساختند و مجموع دستگير شدگان 14 نفر شدند .

در اين هنگام سخن چينان و جاسوس صفتان - كه تعداد آنان در اين شهر نكبت زده كم نبود - بكار افتادند .



حجر ده روز در زندان كوفه ماند ، در اين مدت بقيه ى ياران نامبرده ى او نيز به او ملحق شدند و آنگاه همگى را بسوى شام روانه كردند همه چيز در كوفه تاييد ميكرد كه اوضاع آبستن حوادثى است كه چگونگى تأثير آن بر حاكم و محكوم نامعلوم است زياد كه نا امنى وضع را احساس كرده بود دستور داد كه زندانيان را شبانه از شهر خارج سازند و از حجاب ظلمت براى پوشانيدن اين ظلم فضاحتبار استفاده كنند .

در همان هنگام كه آنان را از شهر بيرون مى بردند ( قبيضة بن ربيعه ( يكى از ياران حجر كه خانه اش بر سر راه بود دختران خود را ديد كه از دريچه ها بر او نگريسته و زار زار مى گريند چند جمله با آنان سخن گفت و چنانكه در شرح حالش خواهيم گفت ايشان را موعظه كرد و براه خود ادامه داد .



در يكى از آن شبان سياه ، دختر حجر كه انديشه ى پدر ، رگ جان او را مى گسست ، ابياتى خطاب به ماه بدينمضمون سرود : ( 8 )

بلندى گير ! اى ماهتاب فروزان !



شايد حجر را بنگرى كه شبانه سفر مى كند .

بسوي معاوية بن حرب مى رود

تا - چنانكه امير پنداشته - او را بكشند

و بر دروازه ى ( دمشق) بدار آويزند

و كركس ها زيبائيهاى او را بخورند

پس از حجر ، جباران ، بزرگى خواهند فروخت !

و ( خورنق) و ( سدير) بر ايشان گوارا خواهد شد !

و شهرها مطيع آنان خواهند گشت

چنانكه گفتى سحاب رحمت هرگز ايشان را زنده نساخته است الا اى حجر ! حجر بنى عدى !

سلامت و شادمان زى !

بر تو بيم مى برم از آنچه على را بخاك افكند

و پيرى را كه در دمشق بود و غرشى چون شير داشت

اگر تو كشته خواهى شد ، هر بزرگ قومى

عاقبت سر انجامى جز مرگ نخواهد داشت .



حجر و يارانش را به ( عذراء) كه دهكده اي در دوازده ميلى دمشق بود بردند و در آنجا به زندان افكندند تا مبادله شدن پيامهاي ميان معاويه و زياد ، كار برايشان سخت تر گرفته شد بالاخره مأمور فرومايه ى معاويه با عده اي جلاد ديگر و با فرمان قتل و تعدادى كفن سر رسيد و خطاب به حجر گفت : اى منشأ گمراهى و اى معدن كفر و نفاق ! و اى دوستدار ابوتراب ! اميرالمؤمنين فرمان داده كه تو و يارانت را بقتل رسانم مگر آنكه از كفرتان باز گرديد و رفيقتان را لعن كنيد و از او بيزارى جوئيد .



حجر و يارانش گفتند : تحمل تيزى و برندگى تيغ از آنچه گفتى براى ما آسانتر است و حضور در پيشگاه خدا و پيامبر و وصى او از وارد شدن در آتش دوزخ ، نزد ما محبوبتر .

قبرها كنده شد حجر و يارانش تمام شب را بعبادت گذرانيدند ، صبح روز بعد آنان را براى قتل آماده ساختند حجر گفت : لختى مرا واگذاريد تا وضواي بسازم و نمازى بگزارم چه ، هرگز وضواي نساختم مگر آنكه نمازى با آن گزاردم او را واگذاشتند تا نماز گزارد پس از نماز گفت : بخدا هرگز نمازى بدين سبكى نگزارده ام و اگر نه اينكه شما در من گمان ترس مى برديد ، افزونتر از اين مى خواندم .

سپس گفت : بارالها ! شكايت امت خود را نزد تو مىآوريم ، اهل كوفه بر ضد ما شهادت دادند و اهل شام ما را مى كشند هان بخدا سوگند اگر مرا در اين وادى كشتيد پس بدانيد كه من اول جنگجوى مسلمانى هستم كه در اين سرزمين بقتل مى رسد و اول مردى از مسلمانانم كه سگهاى اين وادى بر او پارس كرده اند ( 9 )



آنگاه ( هدبة بن فياض قضاعى) با شمشير كشيده بسوى او رفت ، حجر بخود لرزيد ، گفتند : هان ! ميگفتى از مرگ نمى ترسم ! اينك از رفيقت بيزارى جوى تا رهايت كنيم ! گفت : چرا نترسم كه قبر حفر شده اي است و كفن بر افراشته اي و شمشير آخته اي ولى بخدا سوگند اگر از مرگ بينديشم سخنى كه موجب خشم خداوند است نخواهم گفت .

براى هفت نفر از ياران حجر ، خويشاوندان و نزديكانشان كه در شام نزد معاويه مقرب بودند شفاعت كردند و ما بقى طعمه ى شمشيرها گشتند از جمله ى آخرين سخنان حجر اين بود : زنجير آهنين از من مگشائيد و خون از پيكر من مشوئيد زيرا مرا فردا با معاويه ديدارى است و آنجا با او مخاصمه خواهم داشت .



معاويه اين سخن حجر را در دم مرگ بياد آورده و سخت اندوهگين بود و با صداى گرفته اي مى گفت : ماجراى من و تو بسى دراز خواهد بود اى حجر!

اهميت واقعه از نظر مسلمانان - معاويه پس از قتل حجر و يارانش به حج رفت روزى گذارش به خانه ى عايشه افتاد ، اجازه خواست و وارد شد ، چون نشست عايشه گفت : مطمئنى كه كسى براى كشتن تو مخفى نكرده ام ؟ گفت : به خانه ى امن قدم نهاده ام آنگاه عايشه گفت : از خداى نترسيدى اى معاويه كه حجر و يارانش را كشتى ؟ ( 10 ) سپس گفت : اگر نه اين بود كه به هر چه دست زديم كارها بر ما دشوارتر شد در قتل حجر نيز دست به كارى مى زديم ( 11 ) .

شرح بن هانى نامه اي به معاويه نوشت و در آن از حجر ياد كرد و فتوى به حرمت جان و مال او داد نوشت : ( بيگمان حجر از جمله كسانى است كه نماز ميگزارند و زكوه ميدهند و همه ساله به حج و عمره مى روند و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند و جان و مالشان حرام و محترم است ( 12 )

پسر عمر از لحظه ى دستگيرى حجر پيوسته از او خبر ميگرفت ، وقتى خبر قتل او را شنيد در بازار بود ، كار خود را رها كرد و در حاليكه ميگريست بازگشت ( 13 ) .

پس از قتل حجر و يارانش ، عبدالرحمن بن حارث بن هشام بر معاويه وارد شد و در حاليكه بدو خطاب ميكرد گفت : از كى حلم ابوسفيان را از دست داده اى ؟ ! معاويه پاسخ داد : از آن هنگام كه امثال تو حليمان قوم خود را از دست دادم و پسر سميه مرا بر اينكار و اداشت و من نيز پذيرفتم ! عبدالرحمن گفت : بخدا سوگند از اين پس عرب نه حلمى براى تو خواهد شناخت و نه راي چگونه راضى شدى عده اي مسلمان را كه نزد تو باسارت فرستاده بودند بكشى ؟

مالك بن هبيره ى سكونى هنگاميكه معاويه حاضر نشد حجر را به او ببخشد خطاب به افراد قبيله ى خود از كنده و سكون و جمع انبوهى از مردم يمن كه نزد او بودند گفت : بخدا سوگند بى نيازى ما از معاويه بيشتر از بى نيازى او از ماست ، ما در خويشاوندان او ( 14 ) آنكس را كه بجاى او نشنيد مى شناسيم و او در همه مردم كسى را بجاى ما نتواند گزيد .

از ابواسحق سبيعى پرسيدند : از كدام روز مردم خوار شدند ؟ گفت : از آنروز كه حسن وفات يافت و زياد فرزند ابوسفيان خوانده شد و حجر بن عدى به قتل رسيد ( 15 )

حسن بصرى گفت : در معاويه چهار خصلت وجود داشت كه هر يك بتنهاي براى بدبختى او بسنده بود : يكى آنكه بكمك سفيهان بر دوش امت سوار شد و خلافت را بى مشورت امت - كه هنوز در ميان ايشان بازماندگان صحابه و صاحبان فضيلت يافت مى شدند - بدست گرفت ديگر آنكه پسرش را - آن مست شرابخواره اي كه حرير مى پوشد و طنبور مى نوازد - وليعهد خود ساخت سوم آنكه زياد را برادر خود دانست با اينكه پيغمبر فرموده : ( فرزند از آن بستر است و نصيب زناكار جز سنگ نيست) چهارم آنكه حجر را بقتل رسانيد آنگاه دوباره گفت : واى بر معاويه از حجر و ياران حجر ( 16 ).

ربيع بن زياد حارثى كه از طرف معاويه ، كارگزار خراسان بود از اندوه قتل حجر ، جان سپرد ابن اثير مى نويسد ( ج 3 ص : ( 195 ( مرگ او بر اثر خشم و اندوهى بود كه از كشته شدن حجر بدو دست داد تا آنجا كه مى گفت : ازين پس پيوسته عرب ، بيدفاع كشته خواهند شد و اگر در ماجراى قتل او همه بسيج مى شدند و بپا مى خواستند بيگمان بعد از اين يكنفر گرفتار اين گونه قتلى نمى شد ، ولى ايشان آرام گرفتند و سكوت كردند و بدون ترديد ، بخوارى خواهند نشست پس از اين سخنها يك جمعه زنده بود ، در روز جمعه در برابر مردم ظاهر گشت و گفت : هان اى مردم ! من از اين زندگى ملول شده ام ، دعاي مى كنم همه آمين بگوئيد آنگاه پس از نماز دست بدعا برداشت و گفت : بارالها ! اگر مرا نزد تو خيرى هست بزودى جان مرا بگير و مردم همه آمين گفتند چون از مسجد خارج شد هنوز لباسهاى او ديده مى شد كه بر زمين افتاد)( 17 ) .

امام حسين عليه السلام در مكتوبى به معاويه نوشت : ( مگر تو نيستى كشنده ى حجر كندى و يارانش ؟ - آن نمازگزاران عابد و تقبيح كنندگان ظلم و بزرگ شمارندگان بدعت كه در راه خدا ملامت ملامتگران را بچيزى نمى گرفتند ؟ - مگر تو نيستى كه ايشان را پس از آن سوگندهاى شديد و پيمانهاى مستحكم ، از روى ظلم و دشمنى به قتل رسانيدى ؟ اشاره به فرازهاى ماده ى پنجم قرار داد ( 18 ) .

و بالاخره بعدها كه نوبت به تاريخ رسيد نصر بن مزاحم منقرى و لوط بن يحيى بن سعد از دى ( 19 ) هر يك كتابى درباره ى فاجعه ى قتل او نوشتند و ( هشام بن محمد سائب) كتابى درباره ى او و كتابى درباره ى واقعه ى قتل رشيد و ميثم و جويرية بن مهر نوشت ( 20 ).

احاديثى كه درباره ى حجر و يارانش وارد شده - ابن عساكر مى نويسد : پس از آنكه عايشه ، معاويه را بخاطر قتل حجر ، توبيخ و ملامت كرد ، گفت : از رسولخدا صلى الله عليه ( و آله ) وسلم شنيدم كه فرمود : در عذراء ( محل شهادت حجر و يارانش ) مردمى به قتل خواهند رسيد كه بخاطر آنان خداوند و اهل آسمانها خشمگين ميگردند همين حديث از طريق ديگر نيز از عايشه نقل شده است

بيهقى در كتاب ( الدلائل) و يعقوب بن سفيان در تاريخش از ( عبدالله بن زرير غافقى) روايت كرده اند كه گفت : از على بن ابيطالب عليه السلام شنيدم كه ميگفت : اى مردم عراق ! هفت تن از شماها در عذراء كشته خواهند شد كه به ( اصحاب اخدود) ماننده اند