نام مبارك امام مجتبى عليه السلام يعنى «الحسن» هديه جبرئيل به رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم بوده1 و اين نام در دنيا نبوده بلكه از نامهاى اهل بهشت است.2 نام «حسن» مربوط به ملكوت عالم است نه عالم ناسوت و ماده. و به حكم آن كه «الاسماء تنزل من السماء»نامها از آسمان نازل مى شوند. نام مبارك امام حسن عليه السلام از ملكوت عالم بوده و بر انسانى ملكوتى نهاده شده كه ما فوق ماده و طبيعت است. و در حديث آمده است كه پيامبرگرامى صلى الله عليه و آله وسلم فرموده است: «سمّى الحسن حسناً لأنّ باحسان اللّه قامت السموات و الارض»3؛ يعنى امام حسن، حسن ناميده شد. زيرا «احسان» خداى متعال سبب پايدارى آسمان ها و زمين مى باشد. اين حديث شريف حسن بودن را اشاره به مقام «احسان» مى داند. و برخى از روايات ديگر نيز ويژگيهائى براى امام مجتبى عليه السلام بيان كرده اند كه دقيقاً بر همان مقام «احسان» تطبيق مى كند كه در ادامه اين مقاله ذكر خواهد شد.

در كتاب هاى سير و سلوك كه به بيان درجات و مقامهاى بين انسان و خداوند مى پردازند. مقام احسان را جزو بالاترين درجات براى سالك الى اللّه قرار مى دهد.

خواجه عبداللّه انصارى در رساله صد ميدان، ميدان پنجاه و چهارم را احسان قرار داده و مى فرمايد: نتيجه طمأنينه و مراقبت آن است كه احسان پديد آيد. احسان آن است كه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله وسلم در پاسخ روح القدس، فرمود: «الاحسان ان تعبداللّه كانّك تراه»؛ يعنى خداى را چنان بپرستى كه گويا او را مى بينى و كسى به اين مقام دسترسى پيدا مى كند كه غرق درياى توحيد باشد.4

وى در جاى ديگر گويد: «تمامى عرفان و تصوّف در يك كلمه احسان خلاصه مى گردد، زيرا همه تلاش عرفان چه در باب عبادات و چه معاملات آن است كه انسان به مقام مشاهده برسد و مشاهده همان احسان است. كسى كه به احسان نرسد گويا در عرفان قدمى برنداشته است. اما هرگاه انسانى خداوند را آنگونه كه سزاوار است عبادت نمايد، خداوند نيز پاداش او را به نظر به وجه اللّه مى دهد.5

بنابراين «احسان» يعنى مقام مشاهده ربّ. و هركس در تمام احوال و اعمال خود خداوند را ببيند او به درجه احسان رسيده است. برخى از عرفاى بزرگ گويند: «احسان يعنى مقام شهود، و نتيجه اين شهود عبارت از روشن شدن حقايق آنگونه كه هستند مى باشد. و صاحب مقام احسان هرچيز را آن گونه كه هست مى شناسد.6

البته روشن است كه مقصود از شهود ربّ، شهود با چشم ظاهرى نبوده بلكه شهود با چشم دل و توجه به حضور دائمى خداى متعال است.

باتوجه به آنچه گذشت وقتى گفته مى شود امام مجتبى عليه السلام حسن است و صاحب مقام و درجه احسان است، مراد آن است كه آن حضرت هميشه و در هر حالتى گويا خداى متعال را مى ديده و ناظر بر اعمال و رفتار خود مى دانسته است. حضرت امام مجتبى عليه السلام عابدترين انسان زمان خود بود،7 و در عبادت خود نه تنها كلام خداى متعال را مى شنيد و پاسخ مى داد.8 بلكه در عبادت خود، خداوند را مشاهده مى كرد بطورى كه حتى عده اى از آن حضرت نيز طلب مى كردند طورى خداوند را براى آنان معرفى كند كه آنان نيز بتوانند به اين مقام احسان دسترسى پيدا كرده و گويا خداوند را ببينند.9

حضرت امام مجتبى عليه السلام در دعاهاى خود نيز خداوند را طورى معرفى مى كند كه خدا آشكار است امّا چشم ياراى ديدن او را ندارد.10 و اين است وصول به مقام احسان.

آنكس كه به منزل احسان راه يابد در واقع به حرم الهى رسيده و اگر خدا را در جاى ديگر نتوان يافت صاحب اين مقام هميشه خداوند را در حرم خود مى يابد. در واقع حرم خداوند دل انسان است و اگر غير خداوند در حرم او راه نيابد، صاحب حرم حضور خواهد داشت. نمونه هاى كوتاهى از احسان اين است كه:

احسان در دعا به ابتدا نمودن به همسايه است.

احسان در عمل آن است كه خداوند را در عمل خود حاضر ببينى.

احسان در انفاق آن است كه بدانى آن مال مال خداوند است، نه مال شما. و انسان تنها وسيله و واسطه اى بيش نيست.

احسان در اخلاق آن است كه جز نيكى و گذشت روشى نداشته عفو از لغزش، پذيرش عذر، چشم پوشى از خطاى ديگران جزو اوليات او باشد.

انسان محسن كسى است كه از اصالت خانوادگى برخوردار و با ريشه اى همراه با كرامت و مكارم اخلاق باشد.

جدال احسن نيز يعنى طورى جدال كردن كه گويا خدا را ديدن و جدالى جدال احسن است كه اسماء الهى اعم از ثبوتى و سلبى و تضاء اسماء را ببيند و مقتضاى اين سماء را نيز در يابد.

قرآن مجيد احسان را نتيجه ايمان و عمل صالح قرار داده و باتوجه به آنكه ايمان درجه اول با ايمان درجه آخر بسيار تفاوت دارد و تقواى ابتدائى با تقواى انتهائى فاصله بسيار زياد دارد. قرآن مجيد احسان را نتيجه ايمان درجه آخر و بالاترين مرتبه تقوى قرار داده است.11

وقتى گفته مى شود هركس خود را تسليم خداى متعال نمايد او محسن خواهد بود. شايد به اين معنا باشد كه او مشاهد ربّ خود است.12

و حسنه اى كه برخى در دنيا و آخرت مى طلبد همين مقام است.13

و اگر بالاتر از صفت عالى چيزى وجود ندارد و افضل التفضيل صفت عالى است ولى قرآن مى فرمايد: «للذين احسنوا الحسنى و زياده»؛14 يعنى براى صاحب مقام احسان بهترين پاداش و بيش از آن وجود دارد. آيا مقصود از «بيش از بهترين» چه چيزى جز مشاهده و نظر به جمال يار مى تواند باشد؟!

و چون صاحب مقام احسان جز احسان و نيكى و زيبايى نمى بيند به همين جهت حضرت زينب عليهاالسلام نيز فرمود: جز خوبى چيزى نديدم. و حضرت مجتبى عليه السلام نيز على رغم سختى ها و فشارها جز خوبى و رضايت الهى چيزى نديد.

در پايان توجه به اين نكته نيز لازم است كه احسان داراى سه مرتبه است. مرتبه كمترين احسان آن است كه آنچه را سزاوار است آنگونه كه سزاوار است براى كسى كه سزاوار است انجام دهيم. يعنى انجام امر الهى و دورى از نهى خداى متعال.

مرتبه متوسط احسان آن است كه خداوند را طورى عبادت كند كه گويا خداوند را مى بيند. كه اين را قرب نوافل گويند.

مرتبه اعلاى احسان آن است كه خداوند را طورى عبادت كند كه او را ببيند و اين را قرب فرايض گويند. يعنى «لم اعبد ربّاً لم اره» من خدائى كه نديده باشم نمى پرستم. در اين مرتبه ديگر كلمه «گويا» وجود ندارد، بلكه مشاهده حقيقى است. اما رويت ماه در آسمان است نه بر روى زمين و در طشت آب همانند كسى كه روى زمين نگاه مى كند و دنبال خورشيد مى گردد. خورشيد را بايد در آسمان ديد و خداى متعال را بايد در عبادت يافت. و معرفت قلبى است كه انسان را به خدا مى رساندند معرفت علمى.

آخرين مرتبه احسان كه همان مشاهده حقيقى است، اوّلين مرتبه ولايت است و صاحب چنين مقامى ولىّ كامل خداوند و امام برحقّ و برطرف كننده حجاب هاى ظلمانى و نورانى از ديدگان سالكان كوى طريقت مى باشد.15